Πέμπτη 14 Οκτωβρίου 2010

Η Κοζανίτικη Αποκριά - Ξεπερασμένο έθιμο ή πόλος ανάπτυξης της πόλης και του νομού μας;

Η ιστορία του εθίμου
Στις αλλαγές των εποχών από τα πανάρχαια χρόνια οι άνθρωποι επικαλούνταν ανώτερες δυνάμεις για να εξασφαλίσουν υγεία, ευημερία και γονιμότητα για αυτούς και για τα ζώα τους. Τα αποκριάτικα έθιμα του τόπου μας πηγάζουν από αυτή την ανθρώπινη ανάγκη για την εξασφάλιση της ευετηρίας. Επιπλέον, αποτελούν ένα μέσο ελεύθερης έκφρασης αφού, σύμφωνα με το έθιμο του καρναβαλιού, η σοβαρότητα, η τάξη και οι καθορισμένοι κοινωνικοί ρόλοι αμφισβητούνται και ανατρέπονται.

Αποκριές και Καρναβάλι σημαίνουν, λοιπόν, ημέρες γλεντιού, μεταμφίεσης και ξενοιασιάς. Από πού όμως πηγάζει ο εορτασμός και ποιος είναι ο συμβολισμός τους; Είναι γνωστό ότι οι διάφορες αποκριάτικες εκδηλώσεις που γίνονται την εποχή αυτή σε πολλά μέρη σχετίζονται με πανάρχαια θρησκευτικά δρώμενα. Τις συναντούμε στη θρησκεία των αρχαίων Βαβυλωνίων και Αιγυπτίων, των αρχαίων Ελλήνων και Ρωμαίων, όπως και σε πρωτόγονους λαούς. Χαρακτηριστικά γνωρίσματά τους είναι οι μεταμφιέσεις των συμμετεχόντων σε αυτές που καλύπτουν τα πρόσωπά τους με δύσμορφες μάσκες, οι ξέφρενοι χοροί με σκωπτικά τραγούδια, η οινοποσία κ.ά.
Η λέξη καρναβάλι προέρχεται από τις λατινικές λέξεις carne = κρέας και vale = έχε γεια ή απέχω. Η αντίστοιχη ελληνική λέξη αποκριά είναι σύνθετη και ετυμολογικά σημαίνει αποχή από κρέας (από + κρέω). Οι εκδηλώσεις της Αποκριάς αρχίζουν από την Τσικνοπέμπτη και τελειώνουν την Καθαρά Δευτέρα μετά την Κυριακή της Τυροφάγου.

Η ιστορία της αποκριάς και των καρναβαλιών στην Κοζάνη
Το δρώμενο των καρναβαλιών παρουσιάζεται στη περιοχή της Κοζάνης γύρω στο 1650, με τη μορφή των «ρογκατσαρίων», τα οποία διαρκούσαν ένα δωδεκαήμερο. Η κυριότερη αμφίεση ήταν οι κωδωνοφόροι, με ψάθινη πανοπλία, θώρακα, κουδούνια-κυπριά και προσωπίδα με μορφή γοργόνας (αποτροπαϊκός χαρακτήρας της μάσκας). Οι κωδωνοφόροι συνοδεύονταν από παρέα μεταμφιεσμένων. Ξεκινώντας τα χαράματα της  Πρωτοχρονιάς, χτυπούσαν τα κυπροκούδουνά τους, ενώ πλήθος κόσμου συγκεντρώνονταν για να απολαύσουν το θέαμα.
Το δρώμενο των καρναβαλιών, έπειτα από ένα δυσάρεστο γεγονός με το θάνατο δύο συμμετεχόντων, απαγορεύτηκε από τους Τούρκους. Μετά το 1890 ξανάρχισε, καθώς ο κόσμος ζητούσε ψυχαγωγία. Ωστόσο δεν εμφανίστηκε πια στις γιορτές του Δωδεκαημέρου σαν «Ρογκατσάρια», αλλά στις Αποκριές και με την ονομασία «Καρναβάλια». Με το πέρας των εκδηλώσεων και όταν πλέον έσβηναν το φανό, μάζευαν τη στάχτη και τη διασκορπούσαν στα χωράφια και τα αμπέλια, για να καρπίσουν και να αυξηθεί η σοδειά.

Έθιμα της αποκριάς
Οι φανοί: Σε κάθε συνοικία της πόλης ανάβουν φανοί (φωτιές) γύρω από τις οποίες οι συμμετέχοντες τραγουδούν σκωπτικά τραγούδια και χορεύουν, πίνοντας άφθονο κρασί. Προσπάθεια για την ανίχνευση του εθίμου αυτού έγινε από διάφορους μελετητές, με επικράτηση της άποψης ότι οι φανοί έχουν τις ρίζες τους σε αρχαίες ελληνικές γιορτές. Μια άποψη ετυμολογεί την ονομασία του εθίμου από το φαίνω (φέγγω, φωτίζω) και συνδέει τους φανούς και τους χορούς με τον αρχαίο ελληνικό χορό Πυρρίχιο (Νάσης Αλευράς, Στίλπων Κυριακίδης). Οι κοζανίτικοι φανοί και οι Αποκριές συνδέθηκαν και με τα Αρχαία Διονύσια, καθώς παρατηρούνται ομοιότητες στα δρώμενα των συγκεκριμένων εκδηλώσεων (Λεωνίδας Παπασιώπης). Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η άποψη ότι οι φανοί έχουν σχέση με το έθιμο του Αϊ-Γιάννη, όπου παιδιά άναβαν τις φωτιές, αναπαριστώντας το φαινόμενο «της Δύσης του ήλιου και του μύθου του Ηρακλή» (Αργύρης Γκίσσας). Τέλος, έχει διατυπωθεί και η γνώμη ότι οι κοζανίτικοι φανοί έχουν σχέση με την Ήπειρο, καθώς τμήμα των οικιστών της πόλης είχαν ηπειρωτική προέλευση και μετέφεραν μαζί τους ήθη και έθιμα (Β. Σαμπανόπουλος). Ωστόσο η γνώμη αυτή, παρά τη λογική της αλληλουχία, δεν μπορεί να αναιρεί και τη σχέση των φανών και των δρωμένων στις Αποκριές με αρχαία ελληνικά δρώμενα.
Η παρέλαση: Η παρέλαση δεσπόζει το μεσημέρι της Μεγάλης (Τρανής) Αποκριάς (Κυριακή της Τυροφάγου) και προσπαθεί να διατηρήσει τον παραδοσιακό χαρακτήρα της. Διάφορα άρματα και όλοι οι Φανοί της πόλης συμμετέχουν, σατιρίζοντας το πολιτικό, κοινωνικό, οικονομικό, πολιτιστικό γίγνεσθαι της πόλης, της χώρας και του πλανήτη.
Η χάσκα: Το συγκεκριμένο έθιμο που συναντάται και σε άλλες περιοχές είναι γνωστό ως Χάσκας ή Χάσκαρης και στην Κοζάνη ως η Χάσκα. Η καθιέρωση του εθίμου αυτού έχει να κάνει με την κατανάλωση γαλακτοκομικών την τελευταία εβδομάδα της Αποκριάς. Η χάσκα στην Κοζάνη γίνεται με ένα βρασμένο αβγό, καθώς έπρεπε να τηρηθεί και η σαρακοστιανή επιταγή που έλεγε: «με αβγό κλείνει το στόμα το βράδυ της Αποκριάς και με αβγό πάλι ανοίγει το βράδυ της Ανάστασης» που θα τελειώσει η νηστεία. Όσοι κατάφερναν να αρπάξουν το αιωρούμενο αβγό, θεωρούνταν τυχεροί για την υπόλοιπη χρονιά και, αν μάλιστα βρίσκονταν σε ηλικία γάμου, ήταν πολύ πιθανό να ζευγάρωναν σύντομα.
Συγχώρεση: Οι Κοζανίτες δεν έβγαιναν στο φανό, αν δε ζητούσαν συγχώρεση μεταξύ τους, για τυχόν πικρές στιγμές και στεναχώριες που είχαν προκαλέσει. Βέβαια το σύνθημα για αλληλοσυγχώρεση δίνεται το απόγευμα στις εκκλησίες, όπου, μετά τον εσπερινό, πρώτα οι παπάδες και μετά οι λαϊκοί ανταλλάσουν το χαιρετισμό της αγάπης και της συγγνώμης με την ευχή «συγχωρεμένα, χρόνια πολλά και καλή Σαρακοστή».
Τα γλυκά της Αποκριάς: Το γλυκό που κυριαρχεί τις μέρες αυτές είναι ο μπακλαβάς και προσφέρεται σε κάθε σπίτι της πόλης.
Το τσίκνισμα της Τσικνοπέμπτης: Το περίφημο τσίκνισμα πραγματοποιούνταν μέσα από την τσίκνα που αναδυόταν από το κρέας συνήθως, το οποίο αποκαλείται «φαΐ» στο τοπικό ιδίωμα.
Η Καθαρά Δευτέρα: Η Καθαρά Δευτέρα αποτελεί ημέρα εξαγνισμού. Οικογένειες και παρέες μαζεύονται στην ύπαιθρο, έχοντας μαζί τους νηστίσιμα φαγητά και πολύχρωμους χαρταετούς, που θα πετάξουν τα παιδιά. Στην πόλη της Κοζάνης ακολουθεί το απόγευμα της Καθαράς Δευτέρας στο πάρκο του Αγίου Δημητρίου η βράβευση του καλύτερου και ευρηματικότερου φανού.

Τι γίνεται στην Κοζάνη σήμερα
Με την αύξηση των επισκεπτών στην πόλη της Κοζάνης κατά τη διάρκεια των Αποκριών, οι εκδηλώσεις και τα δρώμενα έχουν αποκτήσει μεγαλύτερη χρονική διάρκεια. Έτσι από το βράδυ της Τσικνοπέμπτης και κάθε βράδυ μέχρι τη Μεγάλη Αποκριά ανάβει ο φανός σε κάθε γειτονιά της πόλης με την παρουσία των δημοτικών αρχών και όλοι μαζί, αφού χορέψουν, πιούν και τραγουδήσουν, κατευθύνονται στην κεντρική πλατεία, για να συνεχίσουν εκεί το γλέντι. Παράλληλα τις μέρες αυτές γίνονται και άλλες εκδηλώσεις, οι οποίες έχουν εμφανιστεί τα τελευταία χρόνια, όπως οι παιδικοί φανοί, οι χοροί στην κεντρική πλατεία πολιτιστικών συλλόγων, τα Sourd-Games, οι θεατρικές παραστάσεις στο τοπικό ιδίωμα κ.ά.

Κοζανίτικη Αποκριά σήμερα: ξεπερασμένο έθιμο ή πόλος ανάπτυξης;
Τα παραδοσιακά δρώμενα που παρουσιάζονται κατά τη διάρκεια των Αποκριών στην πόλη της Κοζάνης μαζί με την προσθήκη νέων, και πολλές φορές, ευρηματικών εκδηλώσεων καθώς και με τη ραγδαία αύξηση των επισκεπτών την περίοδο αυτή αποδεικνύουν ότι το έθιμο της Αποκριάς αποτέλεσε και συνεχίζει να αποτελεί μοχλό ανάπτυξης. Οφείλει όμως η πόλη και οι κάτοικοί της να διατηρήσουν τον παραδοσιακό χαρακτήρα του δρωμένου με τους φανούς, τα σκωπτικά τραγούδια και τους παραδοσιακούς χορούς, καθώς αποτελεί το συγκριτικό πλεονέκτημα με αντίστοιχες εκδηλώσεις άλλων περιοχών. Οφείλουν όλοι, και πολύ περισσότερο οι άμεσα εμπλεκόμενοι, να στοχεύσουν στην ικανοποίηση των πολιτών και των επισκεπτών, χωρίς να διαβλέπουν το άμεσο κέρδος με το οποιοδήποτε κόστος. Αναφέρω ένα ασήμαντο, αλλά χαρακτηριστικό παράδειγμα για τις υπηρεσίες που οφείλουμε να προσφέρουμε: από το μεσημέρι της Μεγάλης Αποκριάς η πόλη πλημμυρίζει από κόσμο. Θα ήταν προς όφελος όλων μας να στηθούν σε διάφορα σημεία της πόλης χημικές τουαλέτες για την εξυπηρέτηση των πάντων.

Βιβλιογραφία
-    Μ. Τσικριτζή-Μόμτσιου, Αποκριά στην Κοζάνη, Κοζάνη 2000
-    Νάσης Αλευράς, Ο φανός στην Κοζάνη, Κοζάνη 1993
-    Κ. Σιαμπανόπουλος, Αποκριάτικα Κοζάνης, Θεσσαλονίκη 1983
-    Β. Σαμπανόπουλος, Το χρονικό της Κοζανίτικης Αποκριάς, Κοζάνη 1968
-    Φυλλάδια του Δήμου Κοζάνης για τις Αποκριές
-    www.apokria-kozanis.gr
-    www.giapraki.com


Δρ Δημήτρης Μυλωνάς
Στέλεχος Ν.Α. Κοζάνης

Δεν υπάρχουν σχόλια:

Δημοσίευση σχολίου