Ν. ΚΟΖΑΝΗΣ - Παρουσίαση

1. Εισαγωγή

Ο Νομός Κοζάνης βρίσκεται στο ανατολικό τμήμα της Δυτικής Μακεδονίας. Είναι μια από τις ακριτικές περιφέρειες στη Βόρεια Ελλάδα. Ορεινές και ημιορεινές εκτάσεις καλύπτουν το 74 % της έκτασης του Νομού. Αν και η φύση έχει οχυρώσει μορφολογικά την περιοχή με μεγάλες οροσειρές, ωστόσο φρόντισε να την προικίσει αντισταθμιστικά με σημαντικούς πόρους.

Είναι ο πλέον βιομηχανοποιημένος νομός της Δυτικής Μακεδονίας. Η λεκάνη Πτολεμαΐδας – Κοζάνης με το βιομηχανικό πλέγμα της ΔΕΗ και τις γύρω από τη ΔΕΗ επιχειρήσεις, δεσπόζει στη βιομηχανική υποδομή του Νομού. Δυναμικοί κλάδοι της τοπικής οικονομίας είναι ο κλάδος παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, ο τομέας των ορυχείων (εξόρυξη λιγνίτη και μαρμάρων), των κατασκευών, της δημόσιας διοίκησης, της υγείας, του εμπορίου, των μεταφορών και διάφορες λοιπές υπηρεσίες. Η μεταποίηση πρώτων υλών αποτελεί, τέλος, ακόμη έναν σημαντικό τομέα, με κυριότερες επιχειρήσεις του δέρματος, των γουναρικών, των ειδών διατροφής (το μοναδικό σε εθνικό επίπεδο αρωματικό φυτό του κρόκου και παραδοσιακά προϊόντα όπως τυροκομικά Βοΐου – Βλάστης, μήλα Εορδαίας, ροδάκινα Βελβεντού, πατάτες Πολυμύλου, φασόλια Σισανίου, οπωροκηπευτικά Ελίμειας κ.ά.), του ξύλου, της κατασκευής τελικών προϊόντων από μέταλλο, των ειδών υποδομής, της ενδυμασίας και των ειδών από ύφασμα.

Ξεδιπλώνοντας το παρελθόν του τόπου αυτού, αποκαλύπτονται μνημεία που είναι διάσπαρτα σε όλη την περιοχή: αρχαίες πόλεις και σημαντικές νεκροπόλεις, κάστρα, εκκλησίες με εξαιρετικές τοιχογραφίες, εντυπωσιακά αρχοντικά πλούσιων εμπόρων και πέτρινα γεφύρια, κατασκευές σπουδαίων μαστόρων. Όμορφοι οικισμοί με χαρακτηριστική αρχιτεκτονική στολίζουν τους ορεινούς όγκους των Πιερίων, του Βοΐου, του Ασκίου και του Βερμίου. Ανεξερεύνητες φυσικές ομορφιές ξεπροβάλλουν σε όλο το νομό και δένουν αρμονικά με ήθη, έθιμα και αυθεντικούς ανθρώπους, που οργανώνουν γιορτές και συντηρούν την παράδοση του τόπου τους.

Τα παραπάνω χαρακτηριστικά σε συνδυασμό με τις δυνατότητες που δημιουργούνται στην Ενωμένη Ευρώπη διαμορφώνουν και προσδιορίζουν τον κεντρικό στρατηγικό στόχο της αναπτυξιακής προοπτικής του Νομού μας: την αξιοποίηση του φυσικού και πολιτισμικού αποθέματος, του ενεργειακού δυναμικού, των οικονομικών υποδομών, του αναβαθμισμένου μεταφορικού δικτύου και της θέσης του στη Νοτιοανατολική Ευρώπη.


2. Γεωγραφία

Ο Νομός Κοζάνης αποτελεί έναν από τους 4 νομούς της Περιφέρειας της Δυτικής Μακεδονίας. Οι άλλοι τρεις νομοί είναι αυτοί των Γρεβενών, της Καστοριάς και Φλώρινας. Πρόκειται για έναν από τους μεγαλύτερους σε έκταση νομούς της Ελλάδος (3.562 τ. χλμ.) και έχει 155.324 κατοίκους, σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του 2001.

Το έδαφος του Νομού είναι ορεινό – ηπειρωτικό και μπορεί να χαρακτηριστεί ως ο Νομός με τις περισσότερες βουνοκορφές στην Ελλάδα. Τα βουνά της Κοζάνης είναι η Μακρά Οροσειρά που αποτελείται από τα όρη Μουρίκι, Βέλλα, Σινιάτσικο, Βούρινο, Βόιο, Βέρμιο, η οροσειρά των Πιερίων, που περιλαμβάνει και τα όρη Τίταρος και Καμβούνια. Συνδυάζοντας ενδιαφέροντες γεωλογικούς σχηματισμούς, πληθώρα σπάνιας χλωρίδας και πανίδας και μεγάλη ποικιλότητα μικροκλιμάτων, το περιβάλλον του Νομού είναι ιδιαίτερα συναρπαστικό.

Σημαντικό στοιχείο του νομού, το οποίο είναι δυνατό να θεωρηθεί ότι έχει ορίσει την πορεία της περιοχής, είναι ο ποταμός Αλιάκμονας, που διαρρέει από άκρη σε άκρη το Νομό. Ο Αλιάκμονας είναι ο μεγαλύτερος σε μήκος ποταμός της Ελλάδος (297 χλμ.), πηγάζει από τις ανατολικές βουνοπλαγιές του Βοΐου και εκρέει στο Θερμαϊκό κόλπο, αφού εμπλουτιστεί από πολλούς παραπόταμους και υπόγεια νερά. Τα νερά του θεωρούνται καθαρά και φιλοξενούν αρκετά είδη ψαριών, ενώ το φαράγγι, το οποίο σχηματίζεται μεταξύ Βερμίου και Πιερίων, αποτελεί περιοχή, όπου διαχειμάζουν πολλά μεταναστευτικά πουλιά και συνιστά ένα σημαντικό βιότοπο.


3. Ιστορία

Οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής εγκαταστάθηκαν εδώ κατά την παλαιολιθική εποχή και χειροπιαστή μαρτυρία αποτελεί το αρχαιότερο εργαλείο της Ελλάδας, ηλικίας 100.000 χρόνων, που βρέθηκε στο Παλαιόκαστρο της Σιάτιστας. Παράλληλα, πλούσια απολιθώματα από την πανίδα και τη χλωρίδα εκατομμυρίων χρόνων δίνουν την εικόνα της μακρινής εκείνης εποχής: τροπική, πυκνή βλάστηση με πολλά άγρια και μεγάλα ζώα (ελέφαντας του Περδίκκα κλπ.).

Σε διάφορα σημεία του νομού, οι ανασκαφές έχουν αποκαλύψει ευρήματα (οικισμούς, τάφους, ειδώλια, κοσμήματα, αγγεία) από τα νεολιθικά ως τα βυζαντινά χρόνια. Η πλούσια ιστορία του νομού είναι ένα ψηφιδωτό που ξεκινάει από την Προϊστορία και απλώνεται, χωρίς διακοπή, σε όλες τις ιστορικές περιόδους.

Στην αρχαιότητα, η Δυτική Μακεδονία είχε το όνομα Άνω Μακεδονία. Ο σημερινός νομός  Κοζάνης περιελάμβανε το μεγαλύτερο τμήμα του κρατιδίου της Ελίμειας ή Ελιμιώτιδας, της Εορδαίας και της Ορεστίδας. Ο Φίλιππος Β΄ (359 – 336 π.Χ.), πατέρας του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ήταν αυτός που ένωσε τα αυτόνομα κρατίδια της Άνω Μακεδονίας σε ένα ενιαίο μακεδονικό βασίλειο. Με το Μέγα Αλέξανδρο (336 – 323 π.Χ.) ακολουθούν τα χρόνια της μακεδονικής κυριαρχίας σχεδόν σε όλο τον τότε γνωστό κόσμο. Αλλά μετά την ήττα του τελευταίου μακεδόνα βασιλιά, του Περσέα (168 π.Χ.), το μακεδονικό βασίλειο και η περιοχή της Ελιμιώτιδας υποτάχθηκαν στους Ρωμαίους. Το 148 π.Χ. όλη η Άνω Μακεδονία αναγνωρίστηκε ως «ελεύθερη» με δική της διοίκηση, πιθανόν σε ομόσπονδα διαμερίσματα, διατηρώντας τους παλιούς πολιτικούς θεσμούς με τα λεγόμενα «Κοινά».

Η Αιανή, 20 χλμ. νότια της Κοζάνης, αποτελεί έναν αρχαιολογικό χώρο σημαντικής αρχαιολογικής αξίας. Έχουν εντοπισθεί κατοικίες και δημόσια κτίρια της αρχαίας πόλης και πάρα πολλά αντικείμενα ενός οργανωμένου αστικού κέντρου που άκμασε ήδη από τον 6ο αι. π.Χ. και εγκαταλείφθηκε τον 1ο αι. π.Χ. Τα ευρήματα της Αιανής οδήγησαν την έρευνα σε νέους δρόμους και επέβαλαν την αναθεώρηση και αποκατάσταση της ιστορίας της Άνω Μακεδονίας, αποδεικνύοντας περίτρανα την ελληνικότητα της περιοχής και το σημαντικό ρόλο που διαδραμάτισε στην αρχαιότητα.

Στη διάρκεια της βυζαντινής εποχής άκμασε η περιοχή της Αιανής, του Βελβεντού, των Σερβίων και του Σισανίου, όπου η ομορφιά της θρησκευτικής τέχνης βρίσκεται αποτυπωμένη στις πολυάριθμες βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες που σώζονται μέχρι σήμερα.

Μετά το 1389 (μάχη του Κοσσυφοπεδίου της Σερβίας), η περιοχή υποτάχθηκε στους Τούρκους και παρέμεινε υποδουλωμένη για 523 χρόνια. Το 1912 απελευθερώθηκε η περιοχή από τους Τούρκους. Τα τελευταία 200 χρόνια της τουρκικής κυριαρχίας κυρίως η Κοζάνη και η Σιάτιστα γνώρισαν μεγάλη ανάπτυξη λόγω του εμπορίου με την Κεντροδυτική και Ανατολική Ευρώπη. Πολλοί Κοζανίτες και Σιατιστινοί έμποροι κατάφεραν να δημιουργήσουν μεγάλες περιουσίες και να κάνουν σπουδαίες ευεργεσίες στον τόπο τους.


4. Πολιτισμός

Ξεδιπλώνοντας το παρελθόν του τόπου αυτού, αποκαλύπτονται μνημεία –αναρίθμητοι θησαυροί γνώσεων, ιστορίας και τέχνης, παραδόσεις ξεχασμένες– που είναι διάσπαρτα σε όλη την περιοχή: αρχαίες πόλεις και λαμπροί βασιλικοί τάφοι, κάστρα αρχαία και βυζαντινά, τοιχογραφίες με σκηνές από τα Άγια Πάθη, ασκητικές μορφές, πάνοπλοι Άγιοι πολεμιστές στις εκκλησίες και τα μοναστήρια, αρχοντικά πλούσιων εμπόρων και πέτρινα γεφύρια, κατασκευές σπουδαίων μαστόρων. Όμορφοι ορεινοί οικισμοί με χαρακτηριστική αρχιτεκτονική δίνουν έναν άλλο τόνο στους ορεινούς όγκους των Πιερίων, του Βοΐου, του Ασκίου και του Βερμίου. Ανεξερεύνητες φυσικές ομορφιές κρύβονται σε όλο το νομό και δένουν αρμονικά με ήθη, έθιμα και αυθεντικούς ανθρώπους, που ξέρουν να οργανώνουν γιορτές και να συντηρούν την παράδοση.

Ναοί: H λαμπρή βυζαντινή περίοδος άφησε ένα μεγάλο αριθμό ναών και μοναστηριών. H αυστηρότητα της θρησκευτικής τέχνης αυτών των μνημείων εκφράζει το πνεύμα του Βυζαντίου. O ναός ήταν ένας ιερός χώρος, απαλλαγμένος από όλα τα στοιχεία της καθημερινής ζωής, με χαρακτηριστικό αρχιτεκτονικό ύφος, τοιχογραφίες, εικόνες, μωσαϊκά, ξυλόγλυπτα και χρυσά αντικείμενα που αποτυπώνουν το θρησκευτικό ζήλο των Βυζαντινών.

Αρχοντικά: Τα αρχοντικά του 18ου αιώνα οφείλουν τις ονομασίες τους στις ευκατάστατες και αξιόλογες οικογένειες που τα κατοίκησαν. Πολλοί από τους ιδιοκτήτες τους ήταν έμποροι που από τα ταξίδια τους έφερναν και μια διαφορετική, κοσμοπολίτικη αντίληψη. Πλούσια αρχοντικά, οικοδομημένα με αρχιτεκτονική που συνδυάζει βυζαντινά και οθωμανικά στοιχεία, δοξάζουν τους τεχνίτες που τα έχτισαν και τους ζωγράφους που τα διακόσμησαν. Είναι διώροφα και το ισόγειό τους είναι φτιαγμένο από πέτρα, για αντοχή. O επάνω όροφος έχει εξώστες και είναι διακοσμημένος με υαλογραφίες και περίτεχνα ξυλόγλυπτα.

Γεφύρια: Τα γεφύρια στο Βόιο, χτισμένα από μαστόρους που μαθήτευσαν σε έμπειρους τεχνίτες, στεφανώνουν την ομορφιά του Πραμόριτσα, παραποτάμου του Αλιάκμονα. Στο παρελθόν, τα χωριά του Βοΐου ήταν ονομαστά σε όλη την Ευρώπη ως «τα χωριά των μαστόρων». Έχουν βρεθεί συμβόλαια, από το 19ο αιώνα, ανάμεσα σε Ολλανδούς της Νότιας Αφρικής και βοϊώτες μαστόρους, προκειμένου οι τεχνίτες να ταξιδέψουν ως εκεί για να χτίσουν πέτρινες επαύλεις που αντιπροσώπευαν το κύρος και την επαγγελματική επιτυχία των Ολλανδών. Οι μαστόροι: «Μαστόροι» αποκαλούνταν τα παλαιότερα χρόνια όλοι οι τεχνίτες, άσχετα από την ειδίκευσή τους. Είναι αξιοσημείωτο ότι ήταν οργανωμένοι (σε συντεχνίες, σινάφια, κομπανίες, συντροφιές, μπουλούκια, τσούρμα, ναϊφάδες) και μάλιστα η τουρκική εξουσία είχε κατοχυρώσει το θεσμό τους με προστατευτικά διατάγματα, διασφαλίζοντας έτσι τη γρήγορη εκτέλεση τεχνικών έργων. Οι μαστόροι αποτελούσαν ομάδες (τις «κουδαρέικες παρέες») και κάθε ομάδα περιελάμβανε όλες τις ειδικότητες (κτιστάδες, σοβατζήδες, μαντεμτζήδες, νταμαρτζήδες, μαρμαράδες, πελεκάνους, μαραγκούς, ξυλογλύπτες, ζωγράφους κ.ά.).

Ήθη και έθιμα: Σε αρμονική συνέχεια του παρελθόντος, το σήμερα κρατάει ολοζώντανα αγαπημένα έθιμα που περνούν από γενιά σε γενιά Αν βρίσκετε εκείνες τις μέρες στην Κοζάνη, ακούστε την καρδιά του να χτυπάει!

• Το παραδοσιακό καρναβάλι τη 2η μέρα του νέου έτους στην Εράτυρα.

• Οι «Φανοί» και η παρέλαση του καρνάβαλου την αποκριά στην Κοζάνη.

• Το πέταγμα «αερόστατου» την Καθαρή Δευτέρα στον Πεντάλοφο.

• Οι «Λαζαρίνες» την παραμονή και την ημέρα του Λαζάρου στην κεντρική πλατεία των χωριών του Tσαρτσιαμπά και ειδικά στην Αιανή.

• O «Xορός της Pόκας» την τρίτη ημέρα του Πάσχα στη Γαλατινή.

• Οι «Kαβαλάρηδες της Σιάτιστας», που αφού διανυκτερεύσουν την παραμονή του Δεκαπενταύγουστου στο μοναστήρι της Παναγίας Μικροκάστρου, έρχονται την ημέρα της Παναγίας στη Σιάτιστα με στολισμένα άλογα και χορεύουν όλη την ημέρα με γνωστούς και φίλους στις πλατείες.

• Οι «Kλαδαριές» (μεγάλες φωτιές σε κάθε γειτονιά) την παραμονή των καλάντων, στις 23 Δεκεμβρίου και τα «Μπουμπουσάρια» (γιορτή των μεταμφιεσμένων) την ημέρα των Θεοφανίων στη Σιάτιστα.

• Οι «Μαμώεροι» ή «Μομώγεροι» είναι ένα έθιμο βγαλμένο μέσα από την ποντιακή παράδοση και διαδραματίζεται από τη δεύτερη ημέρα των Χριστουγέννων έως τα Φώτα (στα Κομνηνά του Δήμου Βερμίου). Το έθιμο των «Μαμώερων» ή «Μομώγερων» προέρχεται από την περίοδο της Τουρκοκρατίας, όταν μεταμφιεσμένοι αντάρτες κατέβαιναν στα χωριά με σκοπό τη συλλογή και διάχυση πληροφοριών. (H κορύφωση ήταν ο τελετουργικός χορός των Μομώγερων, η αλληγορία του οποίου ανύψωνε το ηθικό των συμπατριωτών τους αλλά και τους προετοίμαζε για τον ξεσηκωμό χωρίς να το αντιλαμβάνονται οι Τούρκοι, που επίσης συμμετείχαν στα δρώμενα χωρίς να καταλαβαίνουν τι γινόταν.)

• Τα «Παρχάρια» είναι ένα ποντιακό γλέντι με παραδοσιακά εδέσματα, κρασί και χορό (στο Δημοτικό Διαμέρισμα Κομνηνών του Δήμου Βερμίου) είτε του Αγίου Πνεύματος είτε την τελευταία Κυριακή του Ιουλίου (και στον Άγιο Δημήτριο, στο Δημοτικό Διαμέρισμα Ελλησπόντου του Αγίου Πνεύματος). Οι ρίζες του εθίμου χάνονται μέσα στη μακρόχρονη ποντιακή παράδοση. Είναι ο εορτασμός που γίνεται για την υποδοχή των βοσκών από τα ορεινά βοσκοτόπια όπου έμεναν κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού. H υποδοχή αυτή γίνεται από τις συζύγους τους, τις «Παρχαρομάνες» στον ορεινό οικισμό «Παρχάρια», σε υψόμετρο 1.100 μέτρων, σε καταπράσινα λιβάδια μέσα σε δάση πεύκου.

5. Προοπτικές νομού

Όλα τα παραπάνω χαρακτηριστικά σε συνδυασμό με τις δυνατότητες που δημιουργούνται από τη διεύρυνση των αγορών διαμορφώνουν – προσδιορίζουν τον κεντρικό στρατηγικό στόχο της αναπτυξιακής προοπτικής του Νομού Κοζάνης: την αξιοποίηση του φυσικού και πολιτισμικού αποθέματος, του ενεργειακού δυναμικού (ΔΕΗ), των οικονομικών υποδομών, του αναβαθμισμένου μεταφορικού δικτύου (Εγνατία Οδός) και της θέσης του στη Νοτιοανατολική Ευρώπη.

Στο Νομό Κοζάνης υπάρχουν σήμερα όλες οι προϋποθέσεις ανάπτυξης. Τα βασικά εμπόδια που εμφανίζονταν μέχρι σήμερα εξαλείφονται μέσα από ένα σύνολο έργων και δράσεων που χρηματοδοτούνται από Εθνικούς (Πρόγραμμα Πίνδος) και Κοινοτικούς πόρους (4ο ΕΣΠΑ). Ο Νομός Κοζάνης, το διοικητικό (Περιφέρεια Δυτ. Μακεδονίας) – εκπαιδευτικό (Πανεπιστήμιο Δυτ Μακεδονίας και ΤΕΙ Δυτ. Μακεδονίας) – εμπορικό και βιομηχανικό κέντρο της Δυτικής Μακεδονίας, η ενεργειακή καρδιά της Ελλάδας, μαζί με τους νομούς Γρεβενών, Καστοριάς και Φλώρινας μπορούν και πρέπει να μετατρέψουν τη Δυτική Μακεδονία σε τόπο δημιουργίας και καινοτομίας για τους νέους και πόλο ανάπτυξης στα Δυτικά Βαλκάνια.